TIẾNG VỌNG LẠC CẦM - NGUYỄN BÁ NHA

 

TIẾNG VỌNG LẠC CẦM

Bút ký

 

Chẳng hiểu sao từ hôm tôi đọc được cuốn sách kể về cây đàn của một “cố văn chương, nhạc sỹ, nhà giáo” chợt thôi thúc tôi đi tìm những điều tưởng chừng như quên lãng, ngủ yên. Tôi đi dọc miền duyên hải, từ “Xứ sở hoa vàng trên cỏ xanh” đến “Xứ trầm hương” để tìm về tiếng vọng Lạc Cầm - cây đàn mang hình Chim Lạc trên Trống đồng Ngọc Lũ, nhạc cụ được mệnh danh là “Công trình bác học”* mang hơi thở cội nguồn dân tộc của Cố nhà giáo, nhạc sỹ Mác Tuyên (1937 – 2015).

Đây cũng là nhạc cụ độc đáo, đa năng có một không hai. Một nhạc khí đa âm giai, âm sắc, đa thanh, đa điệu, có thể độc tấu, hòa tấu và trình diễn  được nhiều thể loại vừa truyền thống vừa hiện đại mà cũng không kém phần sinh động, đặc sắc. 50 năm chế tác 16 thế hệ Lạc Cầm, tác giả hiến tặng Bảo tàng Cách Mạng Việt Nam (nay là Bảo tàng lịch sử Việt Nam) 03 cây đàn tâm đắc nhất, và chưa kịp dâng tặng Lạc Cầm cuối cùng cho quê hương thì đã ông đã thành “người thiên cổ”...

Cố Nhà giáo, nhạc sỹ Mác Tuyên, người con Phú Yên; trưởng thành dưới mái trường Xã hội chủ nghĩa. Hơn 40 năm nhiệt thành với thiên chức ông giáo sử, cháy đam mê nghiên cứu “Âm học” chảy qua hai thế kỷ. Ngỡ đã lãng quên trong hơn một thập niên qua. Song, dưới góc nhìn giới chuyên gia và hậu thế hiện vật Lạc Cầm là di sản văn hóa vật thể, còn âm sắc, thanh điệu là giá trị nghệ thuật vẫn nguyên giá trị và mãi trường tồn với thời gian.

Mặc dù là thế hệ sinh sau đẻ muộn, tôi mãi đi tìm, nghe cho bằng được âm vọng của Lạc Cầm. Tôi đã dò hỏi, hai lần tìm đếm căn nhà số 09, đường Lạc Long Quân ( Nha Trang, Khánh Hòa). Căn nhà thứ hai ở phố biển này vợ chồng ông mua lại của người bạn, sau Giải phóng trong sự ngẫu nhiên, phù hợp tâm niệm, ước ao của ông từ lâu.  Mỗi ngày đi dạy nhìn con đường mang tên Lạc Long Quân, con số 09 đẹp, ông hằng ước ao được ngôi nhà như vậy. Hay tin bạn của vợ cần chuyển nhượng, ông bán căn nhà ở số 22 , Chi Lăng góp nhặt mua cho bằng được. Cũng từ đó, con đường “Lạc Long Quân”, ngôi nhà “số 09”, với cây đàn Chim Lạc, ông sống an lạc, say sưa soạn giáo án sử, viết nhạc, chế đàn Lạc. Cũng ngôi nhà ấy là nơi sau này chứng kiến ông tiêp đón những vị khách quý, lãnh đạo Đảng, Nhà nước: Ông Vũ Mão,  Bà Nguyễn Thị Bình (Nguyên Phó Chủ tịch nước), …Các chuyên gia, nhà khoa học, Nghệ sỹ : GS. TS Hoàng Chương, GS. TS Trần Văn Khê,  NS Lưu Hưu Phước, …..Bằng hữu quê hương Phú Yên, bạn vong niên: Th.S Phan Thanh Bình, Phan Đình Phùng, Trần Hữu Thế, …

Gia đình đã cho hộ kinh doanh thuê bán cà phê Quỳnh, người nhà đã chuyển đến 50 Lê Thành Phương: quán sinh tố Thiên Nhiên. Tiếp chúng tôi với sự bất ngờ và xúc động, bà Lương Thị Bích Thìn ( 79 tuổi)  phu nhân ông Mác Tuyên rất minh mẫn bộc bạch: “ Bà cử tưởng mọi người đã lãng quên Lạc Cầm, tên Ông Mác Tuyên ít ai còn nhớ. Nay có người trẻ như cháu còn nghĩ đến, tìm về Lạc Cầm, tìm gia đình thầy, nhưng thầy đã đi xa lâu rồi. Bà mong những thế hệ sau, nhất là người đam mê và theo nghiệp âm nhạc nhớ về cội nguồn, trân trọng âm nhạc nói chung, những nhạc cụ như Lạc Cầm nói riêng. Cháu muốn nghe trọn bài thì khó rồi, vì đã thất lạc băng đĩa. Không biết ở ngoài Học viện âm nhạc Hà Nội họ còn lưu không. Những năm cuối đời ông nhà cũng có ý tặng cho Bảo tàng Phú Yên để lưu niệm và nhân dân cùng bè bạn năm cau chiêm ngưỡng, nhưng không kịp.” Bà cụ ngồi vào gảy một đoạn cho chúng tôi nghe, bà không thuộc nhiều, cũng am tường nhạc lý. Mặc dù đã khá lâu không ai sử dụng, nhưng tiếng đàn vút lên, âm thanh, điệu Lạc Cầm trong trẻo và thanh tao, mang âm hưởng nhạc khí dân tộc. Bà nhiệt thành kể chuyện đời nhạc, đời người và ký tặng toàn bộ sách ông viết, hình ảnh gốc về sự nghiệp giáo dục và âm nhạc của ông.

 Tuổi thơ ông ở vùng Gành Đỏ, Sông Cầu là buổi đồi nhô, đảo hoang, hay  biển giã lênh đênh với anh trai và thân phụ. Ở 13 tuổi ông đã tham gia giao liên lạc, theo gót đàn anh hoạt động cách mạng chống Pháp và có lần vào lao tù của thực dân. Cũng ít ai biết vì sao danh xưng “Mác Tuyên” lại mang đậm chất tuyên giáo, tính triết học đến vậy mà vẫn mang tâm hồn luôn mượt mà, qua văn chương và nhạc lý. Đó cũng là giai thoại đã hun đúc, tôi luyện nên một con người tài hoa Phú – Khánh.

Năm 1954, thanh niên Trần Quang Mát rời quê hương đi tập kết ra Bắc, được tổ chức phân công  công tác ở Vụ Lễ Tân, Bộ Ngoại Giao năm 1955 đến năm 1958. Đây là quãng thời gian đáng nhớ nhất trong cuộc đời mà ông đã ghi chép cẩn thận. Năm 1955, trong lúc  trực nghe điện thoại, ông bắt máy nghe cuộc gọi của  Bác Hồ gọi đến cơ quan, được Bác hỏi thăm ân cần về tên, tuổi, quê hương, gia đình… Tết năm 1956, Bác Hồ đến Bộ Ngoại giao thăm cán bộ miền Nam tập kết ra Bắc. Anh được giao nhiệm vụ mời nước Bác, xúc động, vui mừng nên anh trịnh trọng nhưng lại run và làm rơi nắp ca tráng men,lúc bấy giờ, ông Nguyễn Duy Kỳ, bảo vệ Bác rất lo lắng lao tới, Bác ngăn và nói cảm thông: “Các đồng chí ngồi xuống, không có gì cả,cháu xúc động nên nắp ca rơi…”. Năm 1957, vào một dịp Bác sắp đi thăm 12 nước xã hội chủ nghĩa, nên đến thăm Bộ Ngoại giao chuẩn bị quà lưu niệm đến đâu. Lần gặp này, Bác Hồ và Bác Đồng đã ân cần hỏi thăm tên, tuổi, và đặt tên là Nguyễn Trung Tuyên,  vì quê miền Trung, lại năng nổ ca hát, tuyên truyền nên đặt Trần Trung Tuyên. Mát tuyên truyền chủ nghĩa Mác, gọi Mác Tuyên.

Năm 1958, Bác Hồ đi thăm Ấn Độ, được Tổng thống Paraxat và Thủ tướng  Nêru tặng một nhánh bồ đề chiết ra từ Cây Bồ đề nơi Phật Thích Ca Mâu Ni nhập niết bàn. Mác Tuyên được giao nhiệm vụ trồng nhánh Bồ Đề ở gần Chùa Một Cột, ông với ông Lâm Thanh Điền  chăm tưới. Ngày nay đã thành cây cổ thụ.

            Khi còn là sinh viên Nhạc viện Hà Nội 1960, ông được đào tạo căn bản về đàn bầu và sáng tác nhạc, tốt nghiệp năm 1963. Những năm tháng đi B “ xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước; rồi đi học sư phạm sử năm….dạy học ở Nam Định ( 1968 đến Ngày Giải Phóng), ông nung nấu, hoài bão và liên tục cải tiến đàn bầu. Ông bắt đầu nghiên cứu, sáng chế nhạc cụ mới nhưng mang tính dân tộc này từ năm 1960  đến 1970 ra đời cây 11 thế hệ Lạc Cầm. Sau do hỏa hoạn ở khu Nhà tập thể,  ông trắng tay. Tuy nó là sản phẩm ban sơ, còn khiếm khuyết, chịu sự bàn tán, chê khen. Không nản lòng, ông tiếp tục nghiên cứu hoàn thiện Lạc Cầm 1970  đến năm 2004, bắt đàu lại từ đầu cây 12 -16.

Hội tụ mô phỏng, cách điệu từ đàn bầu, đàn tranh, đang guita phím lõm, và bộ phím gõ piano nên hình dáng, mỹ thuật, tên gọi, âm thanh, nhạc khí rất mềm mại, và phương diện biểu cảm, diễn tấu đa năng các thể loại: cải lương, tuồng, chèo, dân ca, ngâm thơ, nhạc hiện đại. Lạc Cầm 16 được nhạc sỹ nghiên cứu rất khoa học về vật lý, sinh học, ngũ hành,  âm thanh, tiết tấu ….Với chất liệu đa hợp Mộc, Kim: đồng, xương, sừng, gỗ, tre, nứa, sắt, thép, gang, inoc. Ông ứng dụng các loại âm thanh, sóng nhạc,tần suất, ẩn số.... Ông Phan Văn Ngà, một cựu học sinh của ông những năm 1978 Trường Hoàng Văn Thụ ( Nha Trang) kể: Ngày học thầy vui lắm, mỗi giờ ngoại khóa, đi lao động, thầy ôm đàn ghi ta, trò thay phiên ca. Thi thoảng tôi đến nài thầy cho nghe đàn bầu chế tác cải tiến của thầy.

Lần lượt những đứa con tinh thầm ra đời, ông đã tặng Bảo tàng Cách mạng Việt Nam( Nay là Bảo tàng lịch sử Việt Nam) hệ thống đàn Lạc Cầm 12, Lạc Cầm 13 và Lạc Cầm 15 vào năm 2007. Với cây đàn 15, năm 1996, ông được Chủ tịch nước Tặng Huân chương lao động hang ba. Lạc Cầm 16 vinh dự được Triển lãm toàn quốc và trình diễn tại chương trình “Hồn nhạc Việt”, chào mừng Đại Lễ 1000 năm Thăng Long – Hà Nội; Kỷ niệm 80 năm Ngày Thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam. Nhiều nghệ sỹ biểu diễn :  NSƯT Hoàng Anh Tú, Việt Hồng, Quốc Lộc, Thái Hùng, Ngọc Anh, …

Trong một lần được đàm đạo với Nhà báo, ThS Phan Thanh Bình (Hội viên Hội VNDG, Hội Khoa học Lịch sử   tỉnh Phú Yên) cho tôi những minh định sâu sắc: Tôi từng thưởng thức âm giai mượt mà, du dương và mãn nhãn nét đẹp hồn thiêng sông núi của Lạc Cầm rạng ngời tính nhân văn truyền thống Phú Yên,văn hóa tinh khôi Việt. Di sản thể hiện trong những sản phẩm văn hóa nghệ thuật do người Phú Yên sáng tạo từ thuở xa xưa, kết nối đến nay. Trong đó, bộ bộ đàn đá, kèn đá Tuy An và Lạc Cầm 16 là minh chứng hùng hồn quá trình tiến hóa về tâm thức, trí tuệ, tình cảm và tâm hồn của nhân dân Phú Yên lồng lộng thanh cao, hòa chung dòng chảy cội nguồn dân tộc.”

Về miền Đá Đỏ, gặp bà cụ Sáu Rượi ( Trần Thị Rượi, 78 tuổi) em gái ông Mác Tuyên ở quê Sông Cầu rươm rướm kể trong hoài niệm: Lần cuối anh “Mát” về thăm quê nhà và họ hàng bà con, ông cho vốn luyến cho con cháu nghèo khó, đi thăm nhiều bằng hữu…trong đó có Ông Cao Xuân Thiêm, Ông  Th.Sỹ Phan Thanh Bình lúc bấy giờ nằm viện, ông đến thăm và cũng nói là “ Tui  về lần này nữa thôi!”

Nhiều nhạc sỹ, chuyên gia Âm học quốc tế phải thán phục công trình nghiên cứu xuyên thế kỷ này. Ông Ru Kow Kritorukow – Viện Trưởng Viện Hàn lâm Nghệ thuật sân khấu điện ảnh Krixto Xara cơ Sofia ( Bungarri) nhận định:  “Ông Mác Tuyên, Nhạc sỹ, nhà sáng tạo nhạc cụ dân tộc Việt Nam – người bạn lớn của Bungari đã để lại trong lòng chúng tooimootj tình cảm tốt đẹp tại ngôi nhà thân yêu của chính mình. Và tình cảm ấy chính là sự sáng tạo không chỉ biểu hiện tâm hồn, tính cách của người Việt Nam mà còn cả tâm hồn tính cách người Bungari chung tôi nữa”.(trích trong cuốn “Mác Tuyên - 50 năm Lạc Cầm”, NXB Hội Nhà Văn, năm 2007).

Năm 1993,  ông Nicholes Barter ( Viện Hàn lâm nghệ thuật Hoàng Gia Anh) từng nói: “Cảm ơn lòng mến khách của Ngài Mác Tuyên. Những âm điệu tuyệt vời từ nhạc cụ độc đáo mang tính dân tộc Việt Nam sâu sắc sẽ làm cho nhân dân Việt Nam và các dân tộc trên thế giới xích lại gần nhau hơn. Âm nhạc của ngài là xuất phát từ trái tim.” ( Trích “ Âm nhạc nhịp cầu tâm linh với lịch sử” của Mác Tuyên, năm 1996, NXB Văn hóa thông tin).

Qua sách báo, phim tài liệu “Người đi tìm Lạc Cầm”, phim truyền hình Việt Nam “Lạc Cầm”, cùng với tư liệu gia đình, bút tích của những vị lãnh đạo Đảng, Nhà nước, đồng nghiệp, gia đình và bằng hữu, khách quốc tế dành cho ông, quá đủ để minh định thành quả khoa học của Mác Tuyên. Cuối đời, ông đã đi thăm nhiều nước Châu Âu, cuốn sách cuối cùng ông xuất bản là “ Châu Âu dưới ánh hoàng hôn” năm 2013, cũng đã thể hiện tài hoa không chỉ là cung đàm nốt nhạc, thông số kỹ thuật, cơ học, sinh, hóa, lý…mà còn uyển chuyển trong ngòi bút văn chương.

Qua quá trình nghiên cứu, chế tác 16 đời Lạc Cầm, chúng tôi băn khăn cây Lạc Cầm 14 hiện ở đâu? Khi sách báo và người nhà không nhớ rõ. Phải chăng ông đã tặng cho bạn tri âm hay Bảo tàng nào đó ? Cuộc đời, sự nghiệp của ông những thập niên cuối thế kỷ trước đến mãi thời đại mới rung lên rực rỡ, huy hoàng. Trong kho tàng nghệ thuật diễn xướng, âm nhạc cổ truyền, nhạc cụ dân tộc, nhạc khí Việt Nam từ buổi sơ khai, hồng hoang đã mang trong mình nét đặc trưng, độc đáo lạ kỳ. Hòa trong dòng chảy của văn hóa, truyền thống lịch sử thăng trầm, biến cố, huy hoàng: từ Kèn đá, Đàn đá, Cồng chiêng, la, tù và, sừng mõ, sáo trúc, kẻng…Đàn T’ rưng, đàn bầu…Lạc Cầm  hệ thống đàn mang hình con chim Lạc, những thanh, điệu, âm sắc và phương diện diễn tấu như tụ hội mô tip các loại nhạc cụ dân tộc Việt.

Ngày nay, âm nhạc phát triển theo hướng công nghệ, một bộ phận trào lưu giới trẻ thích nhạc ngoại lai, quên dần và thờ ơ âm nhạc cổ truyền.Thiết nghĩ, nếu Lạc Cầm được đưa vào Bảo tàng địa phương hay trưng bày trình diễn tấu ở không gian văn hóa phục vụ du lịch, nghiên cứu âm học, văn hóa học, dân tộc học… thì khả năng thu hút rất khả thi. Qua đó tự hào vùng đất Phú Khánh có một tài nhân sản sinh nhạc khí bắt cầu qua hai thế kỷ. Chiều nay, nghe cô phát thanh viên phát bài ca  Nắng Phú Yên do Cố Nhà giáo,nhạc sỹ Mác Tuyên sáng tác, bài ca đi vào lòng người, rạo rực, ước vọng, thanh tao như chính khát vọng dựng xây quê hương phồn thịnh của mỗi người con đất Phú Khánh xưa, người Phú Yên, Khánh Hòa hôm nay.

Cố nhà giáo, nhạc sỹ Mác Tuyên (1937 – 2015), tên thật: Trần Quang Mát (cách phát âm miền Trung thành “Mác”) sau được Bác Hồ và Thủ tướng Phạm Văn Đồng đặt  Trần Trung Tuyên (Mác Tuyên). Ông là người con của mảnh đất Gành Đỏ (nay là  Khu Phố An Thạnh, phường Xuân Đài, Thị xã Sông Cầu, Phú Yên).

Cuộc đời và sự nghiệp của ông lớn dần lên dưới  trường học Xã hội Chủ nghĩa, được nhân dân miền Bắc nuôi dưỡng, yêu thương. Ông là trí thức Cách mạng giàu lòng yêu nước, tự hào dân tộc. Sáng chế 16 đời Lạc Cầm, ông đã tặng Bảo tàng Cách Mạng Việt Nam hệ thống Lạc Cầm, gia đình đang lưu giữ Lạc Cầm 16 độc đáo nhất, mà ông chưa kịp trao tặng nơi chôn nhau.

 Tác phẩm văn chương, nghiên cứu: cuốn “Âm nhạc nhịp cầu tâm linh với lịch sử”; “Mác Tuyên 50 năm Lạc Cầm”; “Dưới bóng cây Bồ đề”, “ Công Trình chế tác Lạc Cầm”; văn :Bồng bềnh và nhiều thơ nặng tình quê hương, đất nước, nhân sinh.

Những bài hát ông sáng tác: Tình ca cây Bồ đề của Bác, Dòng kênh quê hương, Người ươm hoa, Cánh yến mùa xuân, Bài ca Phú Khánh, Nắng Phú Yên, Hạt muối Nam Hà, Z753 lươt sóng Trường Sa, Sao sáng trong em, Biển say, Lung linh Trường Sa – Hoàng Sa, Nỗi nhớ Trường Sa, Gửi miền Tây Tổ quốc, Rạng rõ Phú Yên, Ánh Mắt đảo xanh…

1. Chú trích trong bài:

 * : “Công trình bác học”: Nhận xét của Nhà báo Hà Đăng ( Nguyên Ủy viên BCH TƯ Đảng Khóa VI, VII, VIII - Trưởng Ban Tư tưởng văn hóa TƯ, Tổng Biên tập Báo Nhân dân,  một người Phú Yên. ( trích “ Dưới bóng cây Bồ đề” – Mác Tuyên, NXB Từ điển bách khoa,2011).

 **: Ngoài những nhà khoa học, chuyên gia âm học nước ngoài, ông còn đi ngao du 5 nước Châu Âu.

2. Tài liệu tham khảo:

-          Âm nhạc nhịp cầu tâm linh với lịch sử (Mác Tuyên- NXB Văn hóa thông tin, năm 1996)

-          Mác Tuyên 50 năm Lạc Cầm ( Mác Tuyên, NXB Hội Nhà Văn, năm 2007)

-          Dưới bóng cây bồ đề(Mác Tuyên, NXB Từ điển bách khoa, năm 2011)

-          Châu Âu dưới ánh hoàng hôn ( Mác Tuyên, NXB Từ điển bách khoa, năm 2013)

-          Phim Việt Nam lẻ xưa: “ Lạc Cầm”