"CHÂN DUNG KỆCH CỠM CỦA NHỮNG THÂN PHẬN CHỮ NGHĨA MẠT HẠNG"- TUẤN TRẦN

"CHÂN DUNG KỆCH CỠM CỦA NHỮNG THÂN PHẬN CHỮ NGHĨA MẠT HẠNG" (nói về chữ - hồn chữ không đồng quy con người trên tổng thể bình diện: Người thì ai cũng mang ít nhiều vô sỉ và có nhiều kẻ chữ nghĩa cũng ra gì/ này nọ nhưng người cũng "bê bết" (ngược lại...). Nhưng vấn đề ở chỗ nên có kế hoạch sinh đẻ và biết chừng mực trong khát vọng tên tuổi) Văn chương, tự bản chất, không bao giờ vận hành bằng số đông. Nó được vận hành bởi ba loại tác giả – một trật tự đã tồn tại ở mọi nền văn học trưởng thành. Loại thứ nhất, những nguyên tố vi lượng của nền văn hóa, là những kẻ viết ra các chiều kích mới của ngôn ngữ, người mà mỗi chữ họ đặt xuống giống như mở thêm một cửa sổ cho nhân loại. Loại thứ hai, lực lượng tạo nên “cộng đồng tinh thần”, là những người nói với xã hội của họ bằng ngôn ngữ trung thực và trách nhiệm. Và loại thứ ba, đám đông ồn ào nhất, hỗn tạp nhất, là những người sản xuất chữ nghĩa như sản xuất đồ nhựa: nhanh, nhiều, rẻ - và vô cảm. Bi kịch nằm ở chỗ loại thứ nhất gần như tuyệt chủng. Ba trăm năm sau, Nguyễn Du vẫn đứng một mình trên đỉnh núi, cô độc như một cấu trúc gen mà nếu rơi mất một nucleotide, toàn bộ cơ thể văn hóa sẽ lập tức sụp đổ. Và trong khi khoảng không ấy bị bỏ trống, loại thứ ba sinh sôi như cỏ dại sau một trận mưa rào, lấp hết lối sống của chữ nghĩa, còn loại thứ hai thì cầm cự trong tuyệt vọng. Họ không thất bại vì yếu kém; họ thất bại vì công chúng – đối tượng duy nhất có thể nuôi sống loại thứ hai – đã rời sân khấu. Không phải bỏ chạy; mà biến mất trong một sự thờ ơ chính đáng: Người đọc thực sự rời đi không phải vì họ quay lưng với văn chương, mà vì thứ văn chương họ cần đã bị làm loãng bởi lớp tác giả vô trách nhiệm – những kẻ tự sùng bái, tự tô son, tự phong thánh và tự nghiệm thu thành tựu của mình. Tất cả tạo thành một phông nền thẩm mỹ thấp đến mức ngay cả kiểm duyệt cũng không còn buồn quan tâm. Khi văn chương đủ rẻ, nó không đáng để kiểm soát. Trong khi ấy, những nền văn học lớn sở hữu những trục xoay thẩm mỹ mà mọi tranh luận phải quy chiếu. Joyce phá tan kết cấu chương hồi để tạo ra một thực đơn mới cho tinh thần nhân loại; Kafka lưu trữ hình thái của sự bất an; Nabokov đào tạo những linh hồn tinh tế; Borges dựng nên thư viện vô hạn; Bernhard phun giận dữ như thủy áp lực cao. Còn ở ta, chỉ Nguyễn Du là kẻ duy nhất giữ được vị trí không thể thay thế. Ba thế kỷ sau, vẫn chưa có một người tiếp cận được ngọn núi ấy. Ngay cả khi Việt Nam có những người thuộc loại thứ hai – những cây bút mà trong bối cảnh khác có thể sánh ngang Balzac, Orwell, Auster, Dư Hoa – thì họ cũng không còn người để đối thoại. Xã hội không lắng nghe, không phải vì họ không đủ hay, mà vì tiếng ồn của loại thứ ba đã lấp hết không gian công cộng, biến văn chương thành một kiểu rác thải thẩm mỹ. Các nền văn chương lớn có những tranh luận lớn. Kundera có thể công khai gọi Dostoevsky là “mùi mẫn hung bạo”, và Brodsky có thể phản bác ông bằng một luận chiến sắc lưỡi kiếm trên New York Times. Còn Việt Nam? Tranh luận lớn nhất của ta xoay quanh việc ai đạo thơ ai, ai từng đăng bài ở đâu, hoặc tại sao trường ca lại dài như thế. Không phải chúng ta thiếu nhà phê bình; chúng ta thiếu văn chương đủ tầm để tạo ra mâu thuẫn tư tưởng – thứ nhiên liệu duy nhất của phê bình đích thực. Căn nguyên sâu xa nằm ở chỗ chúng ta yếu trong thẩm mỹ. Như Brodsky đã nói: đạo đức và tư tưởng là phái sinh của thẩm mỹ. Một xã hội cẩu thả trong thẩm mỹ không thể có đạo đức mạnh. Văn hóa suy yếu từ sự suy yếu của văn chương, và văn chương suy yếu từ sự lên ngôi của sự cẩu thả chữ nghĩa. Và chính vì vậy, kẻ thù của văn chương Việt Nam không phải kiểm duyệt. Kẻ thù là sự thờ ơ đúng đắn của xã hội. Khi văn chương không còn là nhu yếu phẩm tinh thần, nghĩa là nó đã tự đào huyệt cho mình. Bi kịch của Việt Nam không giống Trung Quốc, Nga hay Đông Âu. Họ bị bóp nghẹt bởi bạo lực; chúng ta chết vì nhạt. Chết vì quá nhiều chữ mà quá ít văn. Chết vì những trang viết bạc màu được sản xuất hàng loạt trong các nhà máy ảo của sự dễ dãi. Chết vì ai cũng có thể trở thành “nhà văn” bằng cách điền vào chỗ trống của hình thức. Nếu một ngày nào đó viết lại lịch sử bi kịch văn chương Việt Nam, chương đầu tiên sẽ tàn nhẫn đến mức lạnh người: chúng ta không có nhà văn vĩ đại để yêu hoặc ghét; không có nền tảng thẩm mỹ để phân hóa; không có đối tượng để đối thoại. Chúng ta có một đám đông – và văn chương, bản chất của nó, không bao giờ là sản phẩm của đám đông. Văn chương chỉ tồn tại khi loại thứ nhất và thứ hai còn tin vào linh hồn chữ nghĩa, còn đủ can đảm chống lại khí hậu nhạt nhẽo đang bao phủ thời đại này. Chừng nào chúng ta chưa có một Gorky để phân hóa, một Nguyễn Du để kính phục, một Brodsky để tranh luận, chừng đó văn học Việt Nam vẫn chỉ là con tàu không thủy thủ – lênh đênh trong đêm tối, giữa hư vô của chính mình. (TT)"