Hội thảo về “Không gian Nguyễn Đình Thi và Lễ trao giải thưởng” của nhà văn Nguyễn Đình Chính, tôi mới có dịp ra Hà Nội, sau hơn một năm. May mắn được gặp các yếu nhân và bạn bè. Nếu họp hành chưa chắc gặp nhiều thế. Cám ơn Hà Nội...Tôi xin đưa một vài ảnh, vì ít khi đưa, nhất là những người cao tuổi. Xin lượng thứ.
TẢN MẠN VỀ TƯƠNG ỨNG CỦA THƠ VÀ HỌA
Cha tôi đã mài mòn không biết bao nhiêu thỏi mực xạ để làm thơ bằng chữ Hán và chữ Nôm. Ông còn viết thư pháp hình người. Lên bảy tám tuổi, tôi thấy trong các giống sách giấy “bổi” treo chật hai bên bàn thờ (loại giấy mềm và bền), có nhiều hình người như bức tranh tuyệt đẹp. Các bức tranh đều mang một ý nghĩa nào đó, như lời mẹ tôi nhận xét. Tôi hiểu rằng văn học gắn bó mật thiết với con người, vì con người. Như vậy, hội họa xuất hiện cùng thơ đã như đôi bạn tri kỷ.
Vì thế, sau này tôi nhìn mái đình cong Đền Hùng thành “ngọn lửa không bao giờ tắt” (Nét hoa văn mang hình ngọn lửa). Ngọn lửa luôn cháy trong tôi ấm áp và soi sáng con đường tôi đi. “Họa sĩ” là một trong những bài thơ tôi thể hiện quan điểm ấy:
Xóa đi rồi vẽ lại
nghẹt thở
thêm một nét gầy thêm một nét
chết lặng dưới chân cầu thang
nàng khóc.
Không lạ gì, tại sao trong các hang động xuất hiện nhiều bức tranh hình người của ông cha? Chứng tỏ hội họa có mặt từ lâu trong tâm thức người Việt. Hội họa như thơ ca, hơi thở vui buồn của mọi thời. “nàng khóc” vì niềm vui sướng trước chân dung tuyệt đẹp của mình mà họa sĩ đã nhọc công “xóa đi rồi vẽ lại”, bao giờ cho thành tác phẩm mới thôi. Tâm hồn nàng đang run lên vì hạnh phúc. Tôi luôn cho rằng, mỗi câu thơ tưởng như không liên quan tới hội họa, bản thân nó đã là nét vẽ trừu tượng. Ở góc nhìn biểu cảm, bài thơ là một bức tranh hoàn chỉnh. Lý Bạch có hai câu thơ người đời luôn nhắc tới “Nước bay thẳng xuống ba nghìn thước/ Tưởng dải Ngân Hà tuột khỏi mây” (Tương Như dịch).
Thời hiện đại, trong bài “Độc giả yêu quý” của nhà thơ Michael Palmer (Mỹ), có đoạn “Hắn vẽ núi vẽ đi vẽ lại/ từ chỗ hắn trong hang, há hốc/ trước ánh sáng, vắng ánh sáng, trên bệ cao/ cái sọ với những hốc nhuốm màu xanh/… tóc nàng sáng bừng và vậy đó”. Rõ ràng thơ dùng hình tượng để mô tả, đọc lên hiện ra trước mắt ta một bức tranh. Nếu người họa sĩ tài hoa có thể lấy từ những câu thơ, vẽ ra thành tác phẩm hội họa. Thơ nghiêng về sự thăng hoa bên trong của con người. Ngược lại thông qua màu sắc đường nét, tối sáng hội họa có khả năng thể hiện những hình ảnh nhằm bộc lộ một nội tâm nào đó của con người.
Người Việt chúng ta không ai không nhớ hai câu trong Truyện Kiều của đại thi hào Nguyễn Du:
Cỏ non xanh rợn chân trời
Cành lê trắng điểm một vài bông hoa
Đấy là thơ, hay tranh? Khó mà phân biệt. Bốn câu thơ khác của Huy Cận cũng như vậy: “Sóng gợn tràng giang buồn điệp điệp/ Con thuyền xuôi mái nước song song/ Thuyền về, nước lại sầu trăm ngả/ Củi một cành khô lạc mấy dòng”. Hay hai câu thơ của Nguyễn Đình Thi “Người ra đi đầu không ngoảnh lại/ Sau lưng thềm nắng lá rơi đầy” hiện trước mặt ta một Hà Nội với khoảng lặng như nốt nhạc trầm, lòng rưng rưng buồn.
Trong thơ đã có họa. Trong họa có thơ. Thiên nhiên và lòng người chan hòa với nhau. Tính thơ và tính họa lồng vào nhau cùng chung một cơ thể.
Làng tôi có phá Hạc Hải và ngọn núi Đầu Mâu. Hạc Hải được ví như nghiên mực, Đầu Mâu như ngọn bút. Khi về chiều, bóng núi đổ dài chấm xuống nghiên mực Hạc Hải vẽ lên trời những bức tranh và những câu thơ huyền bí. Thiên nhiên cũng biểu hiện nội tâm chăng? Hay nói cách khác thông qua nội tâm của con người, thiên nhiên cũng sống động biểu cảm và đồng điệu. “Người buồn cảnh có vui đâu bao giờ”! Thi ca, hội họa và âm nhạc như có sự sắp đặt của Đấng Chí Cao. (Ở bài viết này tôi xin không mở rộng sang âm nhạc).
Bài thơ tôi viết sẽ vô duyên nhạt thếch, như bức tranh Đông Hồ bày ra trái mùa:
một chiếc ghế bện mây bên chiếc ghế bện mây cũ
hai mái tóc ông chải sáng
rẽ đôi chút khí trời hiếm hoi
bức tranh quê Đông Hồ bày nơi ngưỡng cửa
& nàng như ngày tháng xếp chồng lên nhau
ẩn trong gam lạnh
...vì ông biết những đêm dài nàng bay ra cùng khói sương
buốt giá
ánh sáng
hơi thở
tiếng đàn
bởi nàng là bức tranh Đông Hồ ấm áp khắc họa cuộc đời ông.
(Bức tranh mùa đông - Viết cho PHT)
Hồn dân tộc được khảm vào bức tranh. Người bán tranh, thi sĩ của mọi thời gian và không gian. Khi lòng ta đắm say vẻ đẹp tranh Đông Hồ thì cái khoảng cách giữa thơ và hội họa không còn ý nghĩa. Thơ và hội họa nhập một!
Cái gì đã cho anh nhìn thấy qua mỗi câu thơ viết ra? Hiện sinh, vô thức, trừu tượng, ấn tượng hay siêu hình... đó cũng là cái mà người họa sĩ trải nghiệm qua bức vẽ. Chúng ta có thể chưa hiểu hết gam màu trong tranh. Cũng như chúng ta chưa hiểu hết những sâu kín trong lòng người khi giơ tay ra hứng những giọt mưa. Mưa nói gì với em hay em đã nói gì với mưa? Cả hai câu trả lời sẽ có trong bức tranh. Một bức tranh trừu tượng về mưa, về tình yêu, về lẽ vô thường giữa cuộc đời. Nếu tôi không làm thơ hay vẽ tranh, tôi sẽ thấy mưa chỉ là những giọt nước tự trời cao rơi xuống và đã làm ướt bàn tay cô gái. Một cái nhìn thẳng, nhạt nhèo. Người yêu anh sẽ chán chường, bởi không hay rằng lòng em đang thấm đẫm tình yêu anh. Em đang chờ anh trong mưa dịu dàng và êm đềm. Anh hãy đến vì em đang nhớ tới anh!
Vậy đó, “thi họa đồng nhất” hình thành rất sớm trong nền văn hóa phương Đông, lẫn phương Tây. Quan niệm “truyền bá sự vật không gì bằng lời, lưu giữ hình ảnh không gì bằng tranh” là nền tảng nghệ thuật thể hiện sự tôn vinh giá trị của thi họa. Nhờ vậy ngày nay nhân loại có một di sản văn hóa khổng lồ. Tôi may mắn được thăm Trung Hoa, Nhật Bản, Nga, Pháp, Căm pu chia…đến tận các bảo tàng lớn thế giới. Bước chân ngỡ phủ mặt địa cầu, nhưng càng đi càng thấy mình nhỏ bé. Nhỏ bé từ quốc gia đến hồn người. Mơ ước Việt Nam kề vai anh em gần gũi đã khó, nói gì vươn tới các nước có nền văn hóa văn minh rực rỡ. Mơ ước chỉ là mơ ước. Câu chuyện Phù Đổng thiên vương vẫn còn đó. Song, trong tay chỉ cây tre đằng ngà và ngựa sắt, thử hỏi bay lên cao mấy chẳng làm được gì. Chẳng lẽ chúng ta chỉ để lại con cháu mai sau một gia tài nghệ thuật trống rỗng hay sao?
Để kết thúc tâm sự, tôi xin được dẫn ra đây bài thơ nói về hội họa:
KÝ HỌA MÙA HÈ
Chị ký họa chân dung người chưa gặp mặt
tóc chuỗi rễ dựng ngược
gương mặt gã hề
đám mây khô tháng sáu vắt qua môi
nhai hoài câu thành ngữ nhiều ẩn dụ
mãn nguyện với phố phường chật
những hẻm tối âm u
loài ốc sên bò ra theo mưa
ý nghĩ đóng băng vỏ cứng
tôi hoảng hốt bỏ chạy
đứa trẻ thời lên năm khi gặp đôi chân mọc rễ
giữa ngã tư nước
một đời ký thác trên mặt phẳng trang giấy ước mơ
kiếp sống lơ lửng
chị cây thông mùa hè cháy sạm
sau nét gãy chằng chịt
chị nhận ra hết thảy chân trời đều là đường cong
và chân dung uy nghiêm trong tủ kính của kỷ nguyên mới
nơi đó không có gió
để hong lắm thứ nhễu ra.
Tôi cho rằng đấy là bức họa tôi đã vẽ từ chất liệu biểu tượng, ngôn ngữ diễn tả bằng thơ. Sự đồng nhất ấy luôn có trong máu sáng tạo của người nghệ sĩ. Những bài thơ lập thể ra đời minh chứng điều đó.
2/11/2020
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét