NHẤT GÁI LA HAI NHÌ TRAI ĐỒNG NGHỆ - MẠNH MINH TÂM

...TRAI ĐỒNG NGHỆ Mạnh Minh Tâm Từ lâu, câu thành ngữ : “Nhất gái La hai, nhì trai Đồng Nghệ” như đã ăn sâu vào tâm tưởng với những ai là con dân ở đất Đồng Xuân. Nhưng khi tìm hiểu và nhận diện đâu là nhất gái…cái gì, vì sao là nhì trai…Tui có trên 15 năm làm công tác văn hóa ở vùng đất này nhưng vẫn cứ lúng túng, thật khó khi tìm hiểu và lý giải vấn đề một cách cặn kẽ. Nhất gái La Hai… Vùng đất La Hai từ xa xưa đã là là trung tâm của huyện lỵ Đồng Xuân. Nơi một thời được mệnh danh là “thủ phủ” trên chặng đường thiên lý vào Nam, ra Bắc ở Phú Yên. Có lẽ vậy, La Hai được nhiều người biết đến và yêu mến vùng đất này, tất nhiên trong đó có “gái đẹp”. Gái đẹp thì ở đâu cũng có, nhưng cái đẹp của “nhất gái La Hai” thì có nhiều cách lý giải và chứng minh. Theo các cụ cao niên, nay tuổi đã trên dưới chín mươi. Định hình cái đẹp của gái La Hai, thông thường và dễ thấy, đó là những cô gái có sắc diện da trắng, tóc dài, má đỏ hây hây, mắt tròn đen láy…, Cái đẹp mà hễ bất cứ chàng trai nào vừa gặp lần đầu, hoặc chỉ thoảng qua đã thấy xao xuyến, quyến luyến, tim loạn nhịp, mắt thẩn thờ, chân không muốn rời xa… Cái đẹp mê mẫn, hút hồn đó không phải thi thoảng mới thấy, lâu lâu mới gặp mà giống như: “ra ngõ là gặp gái đẹp”. Ai có lần đến và thử dạo bộ một vòng: Từ xóm Ga qua Long Bình, lội lên bầu Long Thăng, băng qua sông Bến Đá, ngược tới thôn Long Hà, rẽ về chợ Đồng Dài… sẽ gặp, đâu đâu cũng thấy gái đẹp. Cho nên, nhắc đến La Hai, điều đầu tiên người ta nhớ tới là vùng đất có nhiều gái đẹp. Theo cụ Kiệm ở Long Châu, TT La Hai, nay chín lăm tuổi. Ông nói như xác nhận, thời trẻ mình từng sống nhiều nơi, qua nhiều vùng miền nhưng chưa thấy nơi nào mà nhiều phụ nữ có nhan sắc mặn mòi, ưa nhìn, thấy là mê mẩn ngắm… như quê mình. Và theo cụ nhất gái La Hai là cách gọi ước lệ, tượng trưng, không chỉ bó hẹp ở đây mà nó còn lan sang các xã lân cận như Xuân Phước, Xuân Quang, Xuân Sơn… của huyện Đồng Xuân. Cái nhất kế tiếp của gái La Hai là cái nết tìm ẩn, có lẽ chỉ có những chàng trai tinh tường, tiếp cận được với họ mới thấy. Một lần, khi tui tìm những người già để sưu tầm thơ ca dân gian huyện Đồng Xuân, gặp cụ bà Mạnh Thị Phận ở TT La Hai, bà kể chuyện: Tui thời trẻ, cũng được xếp vào hàng nhất gái La Hai, giờ đã trên 80 tuổi rồi, ngồi nghiệm lại, cái nhất của gái xứ này, đẹp đã đành nhưng cái ẩn chứa của phụ nữ ở đây, khi đã thương lấy ai là hết lòng, yêu mãnh liệt, chan chứa và mặn nồng. Đặc biệt, gái La Hai không chỉ có đẹp mà còn rất mê ca hát. Thời Việt Minh, ông Bầu Năm từ đất Bình Định lặn lội vào đây lập nên Đoàn tuồng Bậu Năm, đào kép thanh sắc vẹn toàn đều là người La Hai; nghệ sỹ Nhân dân Đàm Liên, nghe đâu là cháu ông ấy, nhưng sinh ở đất này và được đào luyện thành tài cũng từ gánh tuồng của ông. Như đã nói, gái La Hai khi đã thương yêu ai, họ sẵn sang “theo trai” khó mà rứt ra; đố ai mà cấm cản được. Để chứng minh cho điều mình nói, bà Phận đọc mấy câu dân gian: Tiếng đồn con gái La Hai Mười sáu, mười bảy thấy trai chàng ràng Đêm về, gánh hát Lạc Bang Đến La Hai hát, nhiều màn rất hay Làm cho các cổ (cô) mê say Vấn vương, tơ tưởng đêm ngày lao lư Cô Ngào, cô Diệu, cô Dư Mê anh kép hát, thẩn thừ nhớ mong… Bài thơ thể lục bát còn dài và kể lể chuyện một trong 3 cô bỏ trốn lên tàu lửa theo anh kép hát, rồi bị cha mẹ cho người đón nẻo bắt lại và bị cha mẹ la mắng, hàng xóm chê cười cho rằng là con bất hiếu và gái điếm đàng… Không biết có phải vì vậy mà cụ Nguyễn Đình Tư, tác giả cuốn: Non nước Phú Yên – Xuất bản năm 1964; trong mục Nhân vật đã có đoạn viết “… Nhưng ở đâu cũng có kẻ tốt người xấu, kẻ hay người dở. Bên cạnh những cô gái thùy mỵ, nết na ấy, cũng có những nơi các cô gái lãng mạn, lẳng lơ khiến người ta phải than rằng: Nhất gái La Hai Nhì trai Đồng Nghệ (1) Không biết, trước thập niên 1964, ông Nguyễn Đình Tư với nghề Địa chánh, ông đã có thời gian tìm hiểu kỹ về gái La Hai chưa? Theo tui, mấy dòng nhận xét, đánh giá trên để hiểu và nhận diện về “Nhất gái La Hai” hình như là thiếu sát thực, gây khó hiểu. Nếu nói về gái La Hai chỉ có vậy, thì không thể để gọi là "nhất". Gái La Hai còn một điểm nữa để hội tụ cái “nhất” đó là sự tinh nghịch, sẵn sàng đốp chát, không dễ bị phỉnh phờ. Nói nôm na theo cách của dân mình, khi cần họ cũng “hung dữ” và “tinh quái” lắm, chứ không phải loại vừa, dễ bắt nạt. Người già kể rằng, tiếng đồn xứ La Hai gái đẹp nức tiếng lan rộng xuống Sông cầu, vô Tuy Hòa và nhất là ra tới Bình Định, Quy Nhơn. Thời trước 1945, hai tỉnh giao thương thuận lợi và cùng là dân “xứ nẫu” , thân tình tới mức châm chọc nhau mà không sợ giận: “Phú Yên ăn cá bỏ đầu/ Bình Định lượm mót xỏ xâu đem dìa” nên trai ngoài ấy thường vào Phú Yên làm ăn và kiếm vợ. Trong số những chàng trai Bình Định vào La Hai, có một số anh, tính tình “xà bát”, hay “cà chớn”, thấy gái đẹp cứ muốn tán tỉnh, chơi qua đường rồi “quất ngựa truy phong” chứ không thật lòng. Chuyện rằng, biết được ý đồ của những chàng trai không tốt, các cô gái La Hai đã lập mưu, giả vờ hẹn hò và đưa chàng vào đám mía để nói chuyện, tâm sự. Khi lừa được chàng trai vào sâu trong vùng mía bạt ngàn, không ngờ trong mía có nhiều cô đã núp sẵn, xúm vô xô ngã và lột quần áo, bắt trói để anh chàng cả đêm nằm giữa ruộng mía…Khi có người biết, cởi trói giải thoát, lần mò ra khỏi đám mía, chàng trai ấy tởn hồn và gây tiếng đồn gái La Hai dữ dằng, nên có câu: “Có ngon bắt cọp trong hang/ Chớ có làm tàng chọc gái La Hai”. Cũng từ đó, không chỉ trai ở phương xa mà cả trai làng phải dè chừng, sợ dính bẩy tình của các cô nhất gái La Hai. Nhì trai Đồng Cọ…hay Đồng Nghệ Đồng Cọ là một vũng trũng ở xã Hòa Thịnh, huyện Tây Hòa, một thời đường xá đi lại lầy lội quanh năm. Để diễn tả nỗi khổ của người dân vùng này vào mùa lũ lụt, người ta đã gọi đây là xứ sở: “Quần đùi trăm hai, quần dài tám chục”. Vì lẽ đó mà trai Đồng Cọ rất cứng cỏi, mạnh khỏe và cả chịu đựng gian khó…nên có thể sánh với gái La Hai chăng?... Song khi xét chi tiết, nếu chỉ có thế thì không đủ thuyết phục. Ngẫu hứng người ta cũng có thể gán gái La Hai với trai Kỳ Lộ hoặc trai Xuân Thọ… thì sao? Trai vùng núi, vùng biển họ cũng rắn rỏi, mạnh mẽ và chịu nhiều gian khó không thua kém gì trai Đồng Cọ. Hơn nữa đây là vùng lân cận, trai gái có sự giao thoa nên dễ so sánh, đối chiếu. Còn Đồng Cọ vào thập niên 30, dám chắc dân La Hai có mấy người biết. Và gái đẹp không ai dại gì để ý tới những chàng trai ở vùng đất xa xôi, hẻo lánh mà đường xá đi lại chỉ bằng ngựa thồ và lội bộ. Vế “Nhất gái La Hai”, chắc chắn phải là người ở đây hay nói rộng ra phải là người của huyện Đồng Xuân tùy xướng nên họ phải tìm đối tượng tương xứng để đối ứng thì mới phải lẽ. Vậy nên, câu nhất gái La Hai/ nhì trai Đồng Nghệ được Ông Nguyễn Đình Tư xác định, cẩn thận ghi chép trong “Non nước Phú Yên” là chính xác và đáng tin cậy nhất. (trang 133, Nhì trai Đồng Nghệ (1). Chú thích: Thuộc xã Xuân Sơn, quận Đồng Xuân). Thật may mắn, khi tìm về thôn Tân Long, xã Xuân Sơn Nam tui đã gặp được ông Lâm Ngọc Anh, sinh năm 1920, nay trên 100 tuổi. Ông đang ở trên vùng đất một thời người ta quen gọi là Đồng Nghệ. Tui có cảm giác cụ là người bẩm thọ và một trong những cụ cao niên nhất của đất Đồng Xuân. Hiện tại, sức khỏe tuy thường hay đau yếu nhưng đầu óc còn minh mẫn. Ông nói, không biết vì sao mình sống tới tận bây giờ. Hồi còn trẻ ông sống ở chùa, học Tam tự kinh nên thông thạo chữ Nho, biết coi tướng số, địa cuộc nhà ở…nên được dân làng tôn vào hàng “hay chữ”. Hiện giờ, ông sống với người con trai là giáo viên đã nghỉ hưu. Ông có thói quen không uống rượu bia; chỉ nghiện thuốc lá, cách nay vài năm, ngày đêm hút tới 2 gói, nay giảm lại còn 1 gói; không dùng nước trà, chỉ uống nước lã từ giếng, múc đổ vào chum sành có nắp đậy. 4 mùa chỉ tắm nước mát ở giếng, không đun pha nước tắm khi thời tiết đông lạnh. Khi nghe tui nhắc trai Đồng Nghệ ông ôn tồn giảng giải: Đồng nghệ là khu đất trù mật từ Tân Long đến đầu Bầu vườn, ven mép sông cái Kỳ Lộ đổ về Ngân Sơn. Đất soi gần sông, hàng năm lũ lụt được phù sa bồi đắp nên đất xốp, tươi tốt hạp với việc trồng nghệ. Dân trồng nghệ thành vùng chuyên canh, trước năm 30 đến 1954 người ta gọi đây là xóm Đồng Nghệ chứ không gọi Tân Long như bây giờ. Ông nói, câu Nhất gái La Hai, nhì trai Đồng Nghệ đã nghe, biết từ lúc mình mới 12, 13 tuổi. Nhất gái La Hai, ai cũng hiểu đây là vùng có nhiều gái đẹp, còn nhất gì nữa thì ông không tường tận. Nhưng nhì trai Đồng Nghệ thì ông biết rất rõ. Hồi xưa, Đồng Nghệ gần sông có một bến đậu, nơi giao thương rộn rịp, sầm uất có tiếng ở vùng này để thuyền bè dưới xuôi đưa hàng buôn bán lên bờ, rồi chuyên chở bằng đường bộ, rải về các vùng miền núi, tới tận Tây nguyên. Dân tình nhờ buôn bán, nhiều người tích tụ ruộng đất mà trở thành địa chủ, phú nông. Trong làng, nhà Chánh tổng họ Đỗ, (không biết tên, vì cụ Chánh mất lúc ông còn nhỏ) sinh ra được người con trai, đặt tên Đỗ Thừng. Nhà có của ăn, của để nên khi Đỗ thừng lớn lên, cụ chánh đã cho đi học võ ở Tây Sơn – Bình Định. Năm Đỗ Thừng tuổi chừng mười chín, đôi mươi đã nức tiếng khắp vùng vì võ nghệ cao cường. Đỗ Thừng chỉ cần một cú phi thân là có thể bay nhảy từ nóc nhà này sang nhà khác; khi ông chạy chỉ có ngựa bạch kim phi nước đại mới mong đuổi kịp... Và nếu dừng ở đó, Đỗ Thừng có thể là người hùng của xứ này rồi. Rất tiếc, Đỗ Thừng ỷ lại mình là con nhà giàu có, quan quyền nên sa vào ăn chơi trác táng. Đêm thường tổ chức đi ăn cướp, ngày gái gú, cờ bạc. Thành nếp, Đỗ Thừng lần lượt thu phục, tụ tập trai tráng Đồng Nghệ tập luyện võ nghệ và đám thanh niên ấy trở thành “tay chân, bộ hạ” biết bao vụ cướp bóc của những nhà giàu về ăn chơi và bố thí cho dân nghèo. Ông có tiếng là cướp của người giàu về cho người nghèo. Đỗ Thừng đã manh động, không có lối dừng, nhũng nhiễu nhiều năm; không chỉ ở đất Đồng Xuân mà còn lan qua các Tổng trấn: Tuy An, Sông Cầu, Tuy Hòa… Đầu những năm 1930, băng cướp Đỗ Thừng đã quành hoành, thao túng thành phần địa chủ, phú nông nghe tiếng trai Đồng Nghệ là “ớn lạnh”, sởn tóc gáy. Ông Đỗ Thừng còn được tiếng thơm là một tướng cướp: " Cướp của người giàu, san sẻ cho kẻ nghèo". Tiếng đồn, trai “Đồng Nghệ” thời ấy lẫy lừng, tai tiếng như một "băng đảng" bất trị, nghe qua ai cũng kinh hãi. Do vậy, trai Đồng Nghệ khi đi làm thuê, làm mướn đâu xa, không nhà nào dám cho trú ngụ nên thường ngủ bờ ở bụi, vì không ai dám chấp chứa. Trước tình hình nhiễu loạn đó, chính quyền thời Pháp ở Đồng Xuân đã phát lệnh truy bắt tướng cướp Đỗ Thừng. Bị chính quyền ráo riết truy đuổi, buộc Đỗ Thừng phải lên núi ẩn dật. Đỗ Thừng lên núi, vào Bầu Năng, Xuân Sơn Nam nơi tiếp giáp với xã Sơn Long, Sơn Định, Tuy An ngày nay làm một nhà bằng đá ẩn mình trong đó, nhưng vẫn là thủ lĩnh của trai làng Đồng Nghệ với những vụ cướp đêm khét tiếng. Chỉ tới khi Đỗ Thừng lâm bệnh phong tình, (giang mai) ông mới lần mò xuống núi, thường lén lút về nhà chữa bệnh. Chính quyền đã mai phục và bắn chết khi ông nằm trên trổ máng nhà lá mái của cha mẹ mình ở Đồng Nghệ, Tân Long ngày nay. Kể đến đây, cụ Lâm Ngọc Anh thở dài. Ông nói, “Nhì trai Đồng Nghệ” là thế đó, đừng nghĩ nó là tốt lành gì nhưng dù sao cũng vang dội một thời. Ông còn nhớ, phát súng kết liễu ông Đỗ Thừng, khi ấy ông chừng12 ,13 tuổi. Vì gần nhà, nên ông đã chứng kiến kết cục bi thảm về người hùng không “sổ sách”. Và ông dẫn tui tới phần mộ, nơi chôn chặt huyền thoại lừng danh của tướng cướp Đỗ Thừng, người một thời đã gây nên thanh thế “Nhì trai Đồng nghệ./. La Hai 4.2017