"CỬA MỞ" VÀ VỤ ÁN VĂN HỌC 45 NĂM TRƯỚC

CHUYỆN XƯA - NAY MỚI NÓI - KỲ 63 - “ bùn nhơ đến tận cửu trùng…”

       “ Cửa mở” và vụ án văn học 45 năm trước

Hồi đó, năm 1970, tập thơ “ Cửa mở” do NXB Văn Học vừa ấn hành đã gây xôn xao dư luận với những câu thơ “chọc giận” các nhà lãnh đạo. Thiên hạ lưu truyền những câu thơ “bóng gió , xỏ xiên “ chế giễu cái thói huênh hoang “ cộng sản là nhất”, nhắm mắt nhắm mũi ca ngợi “ xã hội chủ nghĩa ưu  việt hơn tư bản . “

“ Ta nhất quyết đồng hồ Liên Xô tốt hơn đồng hồ Thuỵ Sĩ...!

Mường tượng rằng trăng Trung Quốc tròn hơn trăng nước Mỹ.

Sự thơ ngây đẹp tuyệt vời và ngờ nghệch làm sao”,

Hoặc mượn lời lãnh tụ oán thán cái thói coi rẻ mạng người trong chiến dịch Mật Thân 1968 :

“Bác không bằng lòng gọi trận đánh chết nhiều người là đánh đẹp”.

Hoặc chửi xéo lãnh đạo cấp cao :

“ mặt trời cũng có vết đen…”

Hoặc :

“ bùn nhơ đến tận cửu  trùng…”

Vào thời bao cấp, thời toàn trị , những câu thơ như vậy bị coi là “ phản động”. Lập tức các “văn thi sĩ” bẩm báo lên trên và ông trùm văn hoá văn nghệ , quyền nghiêng thiên hạ Trường Chinh nổi giận đập bàn :

“ Thật lạ một điều một tập thơ như vậy mà lại do một thằng đi ra từ…Phủ Thủ tướng”.

Quả thực đó là một lời phán quyết đối với nhà thơ Việt Phương, nguyên thư ký của Thủ tướng Phạm Văn Đồng. Không đầy vài tháng sau, nhà thơ mất chức trong sự im lặng của cái ông đứng đầu Nhà nước Việt Nam lâu nhất trong lịch sử này. Ngay sau đó, một cuộc “đấu tố” được tổ chức gồm toàn những “cây đa cây đề” của nền văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa : Chế Lan Viên, Huy Cận, Xuân Diệu….

Tuy nhiên “đánh chó ngó chủ nhà”, lúc đó Việt Phương đang là thư ký Thủ tướng nên dù có “ nịnh” đồng chí Trường Chinh đến mấy chăng nữa, các đồng chí nhà văn nhà thơ của Đảng cũng vẫn phải dè chừng Ngài Thủ tướng đương chức .

Mở đầu cuộc “đấu tố” – Giám đốc NXB Văn Học Như Phong ( còn gọi là anh Năm bé để phân biệt với anh Năm lớn tức “đồng chí” Trường Chinh” ) nhấn mạnh theo kiểu “quen cái thói lãnh đạo” :

“Sau khi tác giả trình bày ý định sáng tác của mình, chúng ta sẽ hỏi thêm và sẽ góp ý kiến. Về tập Cửa mở mới ra cũng có nhiều dư luận. Vì phạm vi thì giờ, nên hôm nay, chúng ta chỉ giới hạn trong sự tìm hiểu và đánh giá nội dung tác phẩm, giúp tác giả khẳng định chỗ được, chỗ chưa được. Những điểm thuộc về phong cách, nghệ thuật sẽ bàn thêm về sau. Bây giờ mời đồng chí Việt Phương nói trước. ..”

Tội nghiệp nhà thơ, phải làm cái việc chẳng khác gì kiểm điểm tội…hủ hoá. Và người ta cóc cần biết thơ anh hay hoặc dở mà chỉ cần có đúng “lập trường của Đảng”  hay không mà thôi. Tất nhiên, trước một cuộc “đấu tố” toàn những “ông lớn” trong làng văn, nhà thơ Việt Phương phải khẳng định ngay : 

“Ý định người viết là viết về cuộc chống Mỹ cứu nước, cuộc chiến đấu cách mạng của nhân dân ta dưới sự lãnh đạo của Đảng ta, những ý nghĩ và tâm tình của người chiến đấu viên, người đảng viên cộng sản trong cuộc chiến đấu ấy.”

Và hô to khẩu hiệu kẻo bị úp nón cối  “thằng phản động” thì nguy to :

“Đó là tình yêu và lòng gắn bó với Đảng, với Bác, với dân tộc, với đồng chí và đồng bào, với nhân dân lao động, mà tập thơ gọi là: những con người, những con người chân chính. Khi nói con người, là nói nhân dân lao động chúng ta. ..Đó là lòng căm thù đối với đế quốc Mỹ, đối với bọn xâm lược, áp bức, bóc lột, đối với chủ nghĩa tư bản, mà tập thơ gọi là bày quỷ hay bầy thú dữ…”

Vậy nhưng dù có hô khẩu hiệu lớn đến đâu chẳng nữa, nạn nhân cũng không thoát bị”làm thịt”. Đồng chí nhà thơ kiêm cán bộ cấp cao Huy Cận xắn tay áo :

“ Có một số câu ở đôi bài có thể làm cho người đọc này, nọ hiểu khác đi (tôi không nói hiểu sai) hiểu khác là có thể hiểu đúng hay hiểu sai, nhưng khác với ý tác giả. Mà việc này, riêng tôi đã hai lần giải thích cho một vài bạn đọc. Ví như: chúng ta đây ai cũng hiểu câu Đảng là những mối lo đời thường trực là ý nói Đảng rất quan tâm đến cuộc sống hàng ngày, nhưng đồng chí X là cán bộ tốt, bảo tôi cũng có cách hiểu thứ hai. ( Tức Đảng là nỗi lo thường trực của người dân – NT) .Tôi bảo bất cứ câu thơ nào cũng có thể hiểu như vậy. Anh ta bảo: những câu thơ ấy có thể biểu tượng hai mặt. Tôi trả lời: “Thế thì biểu tượng hai mặt trong đầu anh, chứ tác giả khi viết nó có thế đâu”. Đó là sự hiểu khác, tôi có thể giải thích được. Còn trường hợp ở câu Mở đài địch… mà vẫn tin ở tương lai thì dù tôi hiểu đúng ý tác giả muốn nói: không sợ địch khi mình đã mạnh - nhưng giải thích sao cho anh ta thông, đúng với quy định đọc “bản tin mật” và khẩu hiệu “không nghe đài địch”, thì anh ta chưa chịu. Điều này, mà cũng chỉ một vài điều này, để đồng chí Việt Phương xem đã cân nhắc kỹ chưa? Câu Đảng lịm đi… tôi hiểu xuất xứ từ ý Mác, mà cũng có người vặn vẹo. Nhưng thôi, phải đọc cả văn mạch người viết, không nên hiểu cắt khúc đơn giản. Tôi nghĩ nếu anh Việt Phương chú thích thêm thì tốt hơn. Trong thơ cũng cần chú thích. Ngay thơ đồng chí Sóng Hồng cũng có câu đồng chí ấy chú thích. Duy chỉ có câu nói ý về “đồng hồ Liên Xô, trăng Trung Quốc”, thì chúng tôi có nghĩ gây cho người đọc ngờ mình dè bỉu, dù tôi hiểu ý tác giả muốn nói lúc đầu đi vào cách mạng còn ngây thơ…”

Tội nghiệp cho các nhà thơ cách mạng khi làm thơ phải “chú thích” cho bọn phản động khỏi bóp méo thì còn gì là…thơ. Quy định này nếu có từ thời cụ Nguyễn Du thì chắc chắn “ Truyện Kiều” đã không ra đời.

Giáo sư Hoàng Xuân Nhị, chuyên viên “cóp” sách Liên xô, được dịp đánh hôi :

“Nhưng câu viết Đảng lịm đi thì thực ra đồng chí cũng chưa hiểu hết chữ Déperir. Nhưng câu này sai ở chữ không còn sống nữa, chủ quan tôi hiểu như vậy, còn bài này thì nhiều chỗ tốt, nhiệt tình. Đấy, một số bài có lỗi nghĩ trừu tượng. Đoạn nói về đồng hồ Liên Xô, Trăng Trung Quốc nhiều người không quen đồng chí thì không hiểu. Như tôi buổi đầu còn du học thì tôi chưa tin Liên Xô. Về sau Đảng dạy mới tin. Hình tượng hoá sự ngây thơ, dễ cho bọn xấu moi móc. Cơ bản đoạn đó, tôi không đồng ý, dù có sửa chữ thì hình tượng đó cũng không nên dùng. Ngoài ra cũng có chỗ cần xét về mặt sách lược; Đả De Gaulle, đả sinh tồn chủ nghĩa của J.P. Sartre là không đúng. Câu viết: Ta đánh Mỹ, vậy thì ta tồn tại đã đúng chưa? Lẽ nào chỉ có đánh Mỹ ta mới tồn tại? Cần gì phải chọi lại Descartes…”

Ong Giáo sư Hoàng Trinh, tác giả cuốn “ Phương tây văn học và con người” , người  đã gây cho bao thế hệ các nhà văn VIỆT NAM ngộ nhận đã nắm hết được đủ thứ trào hưu hiện đại qua cuốn sách “ trói voi bỏ rọ” và sai be bét của ông, cũng nhảy ra răn dậy nhà thơ :

“ Có một số đoạn gây hiểu lầm là vì quan niệm đơn giản về tình hình văn nghệ, do tác giả chủ quan. Chưa biết bạn đọc thường hay liên hệ với toàn bộ bối cảnh, dù người ta có tin cậy anh Việt Phương thì vẫn cứ liên hệ. Tôi chỉ xin cung cấp một kinh nghiệm. Hiện nay châu Âu đang thịnh hành quan điểm “con người tự lừa dối” (Autohypocrisie và nó kích sáng tác phải tìm tòi, “nói thật”). Tôi nghĩ bây giờ ta nên chống những quan điểm xét lại là chính, đồng thời cũng chống sơ lược, giáo điều. Tôi hiểu anh Việt Phương không muốn bình thường, muốn sáng tạo và về cơ bản tập thơ thì ai cũng hiểu động cơ tốt. Nhưng động cơ sáng tác tốt mà thể hiện chưa được hoan nghênh lắm thì cũng nên suy nghĩ , nhất là chú ý đừng “tiền phong chủ nghĩa”.

Nhà thơ Chế Lan Viên, vốn coi “thơ triết lý” là món độc quyền của mình nên răn đe Việt Phương chớ có xớ rớ vào đó :

“Nói tình yêu cũng có suy nghĩ chứ không riêng trai gái. Có sự dũng cảm. Nhưng vì thiếu vốn sống cụ thể nên có bài rơi vào duy lý, không khéo sa vào duy tâm. Ví như: bây giờ thì đã cần đặt vấn đề “ nỗi đau trái đất” làm gì ?”

Ong nhà thơ “con nai vàng ngơ ngác” tức Lưu Trọng Lư, vốn là Vụ trưởng Vụ văn nghệ nhắc nhở “quan điểm quần chúng” cho nhà thơ :

“Trước hết, Đảng gọi chúng ta vào thực tế là đúng. Sau đó phải nhớ câu hỏi: ai đọc chúng ta? Tôi không dám nói là “siêu hình” như anh Nhị, nhưng cũng nên rỉ tai nhau chú ý.”

Ong nhà thơ Xuân Diệu nổi tiếng vì xuống cơ sở hay…”vòi ăn”, thì chơi bài nước đôi :

“Hôm nay tôi cũng khẳng định chính trị tư tưởng của nó là tốt (tuy trong sách lược địch, ta, còn có chỗ hở như mắng De Gaulle, đả tháp Eiffel… Đứng về tư tưởng thì không nên hợm mình mà đả tháp Eiffel). Về chính trị tư tưởng tốt, vậy thì do đâu mà có phản ứng ở vài bài? Một phần có va chạm người đọc, người đọc cho là tác giả kiêu. Tôi đồng ý cảnh giác cái kiêu cá nhân, nhưng đã là cái “kiêu” tự hào của anh thi sĩ, coi mình như long như  hổ thì đúng và không sợ…”

Ong Vũ Đức Phúc, nguyên Viện trưởng Viện Văn học, nhà phê bình mác xít hơn cả cộng sản nhân dịp này bầy tỏ lập trường :

“Đọc cả tập thì được, nhưng tách ra còn có vấn đề. Câu Trận đánh tuyệt đẹp: không nên hiểu Bác là một anh tiểu tư sản. Tôi đồng ý có người suy luận, bẻ queo. Không cứ gì với thơ Việt Phương mà tôi viết lý luận cũng có người bẻ queo. Đến Mác-Ăng-ghen cũng còn có người giải thích sai! Cho nên nói về Bác, về Đảng là phải thận trọng. Không tán thành ý nói có hai sự thật và muốn giấu đi. Ý thơ Bác là phải vút lên: Bỗng nghe vần thắng vút lên cao. Ta phải hiểu từ đó mà tìm cái tiến lên, phấn khởi. Cái đau khổ không phải là cách mạng chân chính…”

Vậy phàm là người cách mạng chân chính thì bố chết mẹ chết, con cái chết cũng không được đau khổ ? Đây là cốt lõi của lý thuyết “cách mạng không có bi kịch” một thời đã hành hạ biết bao văn nghệ sĩ khiến họ không dám nhỏ mọt giọt nước mắt khi không biết bao nhiêu dân vô tội đã chết thảm trong dịp Tết Mậu Thân.

Sau cuộc họp kiểm điểm tất nhiên ông Việt Phương phải rời khỏi Phủ Thủ tướng để đi làm…cán bộ nghiên cứu cho tới ngày nay.

Thời gian như vó câu qua cửa, mới đó mà đã qua 45 năm rồi. Thời nay tuy có cởi  mở hơn thời tập thơ “Cửa mở” ăn đòn nhưng về căn bản, các rường mối, phép tắc thì vẫn y chang vậy. Những người có mặt trong buổi họp đấu tố Việt Phương phần lớn đã đi theo bác Hồ nhưng nối tiếp họ vẫn là cả một hàng ngũ hùng hậu hơn, sắt máu hơn..những nhà văn , nhà nghiên cứu  Vũ Hạnh, Trần Trọng Đăng Đàn, Trần Thanh Đạm, Mai Quốc Liên….vẫn còn nhan nhản ra đó.

NT